Belgrado – Zes mannen in camouflage-uniform, Oekraïense soldaten, poseren voor een foto. Een van hen houdt een bijzonder wapen vast: een 40mm-handgranaatwerper uit Servië. De foto, door open source intelligence-onderzoeker War Noir gedeeld op X, onthult slechts één van de wapens uit de recente Servische productie waarmee Oekraïners zich tegen de Russen verdedigen. Servische granaten, raketten en een vacuümbom doken ook op aan het front.
Servië levert voor bijna 750 miljoen euro munitie aan Oekraïne, bevestigde de Servische president Aleksandar Vučić in de Financial Times. Gelekte Pentagon-documenten, in april door Reuters gepubliceerd, beschreven eerder al de geheime defensiedeal die Belgrado met Washington sloot. Het nieuws dat Servië, dat zichzelf onpartijdig verklaarde, Oekraïense troepen bewapent, ligt politiek gevoelig in het Balkanland, waar ze de Navo-bombardementen op Belgrado in 1999 niet zijn vergeten.
Belgrado ontkende lang dat zijn defensie-industrie wapens aan Oekraïne levert. ‘Servië heeft vrienden in Kyiv en Moskou’, zei ex-minister van Defensie Miloš Vučević, nu de premier. De regering, sinds 2012 in handen van de nationalistische Servische Progressieve Partij (sns), steunt de westerse sancties tegen Rusland niet en onderhoudt zowel politieke en economische banden met het Westen als met de Russische regering. De sns verspreidt antiwesterse propaganda; veel partij-aanhangers zijn pro-Poetin.
President Vučić ontkende daarom lang publiekelijk dat in Servië geproduceerde wapens werden gebruikt om in Oekraïne ‘Slavische broeders mee te doden’. Hij gaf alleen toe dat wapens ‘op magische wijze’ aan het front zouden kunnen belanden. Maar hoe werkt deze diplomatieke deal en wie strijkt de winst op? Het antwoord moet worden gezocht bij dubieuze privéwapenhandelaren van het Pentagon, een schimmige Servische exporteur dicht bij het regime in Belgrado, en een Russische ex-kgb-spion met Kremlin-connecties.
In de afgelopen twee jaar verhoogden de Verenigde Staten hun wapen- en munitie-import uit Servië. Sinds 2022 kochten Amerikaanse importeurs 267 artilleriesystemen, 3200 raketten en vijf gepantserde voertuigen in Servië, volgens het Stockholm International Peace Research Institute (Sipri). Van Yugoimport, de staatsbemiddelaar voor de defensie-industrie die ook wapens en munitie produceert, kochten ondernemers in de VS ook nog eens rond de zeventien miljoen kogels voor klein kaliber, tien raketten en andere wapenonderdelen.
De Amerikaanse import uit Servië is sterk gestegen doordat westerse regeringen die aan Oekraïne leveren een sluiproute naar Kyiv hebben opgezet. Dat zegt een adviseur die gelieerd is aan het ministerie van Defensie in Belgrado, wiens naam bekend is bij de redactie. Het Pentagon schakelt privéhandelaren in om wapens en munitie te kopen in Servië en stuurt deze met een omweg naar Oekraïne. ‘Regels worden gebroken.’
Onze bron in Belgrado heeft het over regelgeving die wordt gespecificeerd in het Verdrag inzake de Wapenhandel van de Verenigde Naties, dat Servië in 2014 ratificeerde. Het verdrag, dat door 141 landen werd ondertekend, maar niet door ’s werelds grootste wapenexporteurs, de VS en Rusland, beoogt de productie en handel van wapens aan banden te leggen. Het eist dat elke levering een certificaat met de eindgebruiker erop draagt, voor de traceerbaarheid.
Er worden trucjes met de certificaten uitgehaald, zegt de overheidsadviseur in Belgrado: ‘We weten vanaf het begin dat de wapens naar Oekraïne gaan, maar wat kun je doen als je het contract tekent en er staat VS of Tsjechië op het eindgebruikerscertificaat?’ Op papier klopt alles, zegt hij, de overheid sloot immers geen wapenleveringscontracten direct met Kyiv af, maar met een commercieel defensiebedrijf uit Amerika, Global Ordnance.
Maar Global Ordnance, opgericht door Marc Morales, een veteraan en wapenhandelaar uit Florida, is een belangrijke leverancier van het Amerikaanse leger en zijn bondgenoten. Sinds het begin van de oorlog in Oekraïne tekenden zijn bedrijven contracten ter waarde van ongeveer een miljard euro met het Pentagon, en verdiende hij nog eens rond de 180 miljoen euro rechtstreeks in Oekraïne. Morales’ bedrijven kochten ook meer dan zeventien miljoen kogels en wapenonderdelen van Yugoimport.
‘Omdat de wapens die de Amerikaanse strijdkrachten gebruiken aanzienlijk geavanceerder zijn dan de wapens die in Servië worden geproduceerd, is het redelijk om aan te nemen dat de VS de Servische wapens aan een derde partij overdragen’, zegt Katarina Djokić van Sipri.
Morales koopt al jaren op de Balkan wapens voor het Pentagon en bewapende er eerder Syrische rebellen mee, volgens het Organized Crime and Corruption Reporting Project (occrp). ‘De favoriete wapenhandelaar van het Pentagon’ houdt zich vaker met ‘duistere’ zaken bezig, schreef The New York Times onlangs. In 2010 probeerde Morales bijvoorbeeld de Gabonese minister van Defensie om te kopen voor een wapendeal van veertien miljoen euro. Ook nu in Servië tuigt Morales schimmige deals op.
Marc Morales kocht munitie bij Zenitprom, een van de drie bedrijven in eigendom van de familie van Slobodan Tešić. Tešić, volgens occrp ‘Vučić’ favoriete wapenhandelaar’, staat onder VN- en VS-sancties wegens omkoping en mensenrechtenschendingen, waaronder het schenden van het wapenembargo tegen Liberia, waar toen een bloedige burgeroorlog woedde.
De geopolitieke situatie bood Servië een ‘gouden kans’. De wapendeals vullen de schatkist
Tešić’ naam werd al eerder verbonden aan de Servische wapens voor Oekraïne. Vorig jaar februari publiceerden Oekraïense en Servische media foto’s van raketten uit de Servische staatsfabriek Krušik. De 3500 122mm-projectielen voor het Grad-artilleriesysteem zouden op een wonderlijke manier in Oekraïne terecht zijn gekomen. De raketten werden eerst aan Turkije verkocht door bedrijven die worden gecontroleerd door Tešić. Daar werden de eindgebruikerscertificaten gewijzigd naar Slowakije, maar naar Morales’ Global Ordnance in Canada gestuurd, waar ze waarschijnlijk certificaten voor Oekraïne kregen.
Het was niet de laatste keer dat Servische wapens met gewijzigde eindgebruikerscertificaten in Oekraïne opdoken. In november ontving het Oekraïense leger een partij 30mm-granaten voor granaatwerpers, in 2023 gemaakt in de Servische staatsfabriek Sloboda, een partner van Yugoimport. Volgens het Oekraïense defensienieuwsplatform Militarny probeerde ook hier iemand ‘de oorsprong te verbergen’ door de eindgebruikerscertificaten te wijzigen.
Morales is niet de enige Amerikaanse importeur die in Servië winkelt. Chemring Ordnance, een bedrijf dat ook aan het Amerikaanse leger levert, kocht vorig jaar raketonderdelen en springstof van Yugoimport. Het Amerikaanse leger kocht ook rechtstreeks elf raketten van Yugoimport. De staatsfabriek Prvi Partizan, een partner van Yugoimport, leverde ook aan de VS.
‘Oekraïne heeft aan alles een schreeuwend tekort’, zegt onderzoeker Frank Slijper van Pax, die ook zegt dat het land overal ter wereld wapens en munitie probeert te kopen ‘met hulp van het Westen’. ‘Je hebt legio bedrijven in de VS die geen wapens produceren maar een soort import-exportbedrijven zijn, die vaak voor de Amerikaanse overheid de internationale markt afstruinen op zoek naar dat wat nodig is voor bondgenoten’, zegt hij.
De truc werd getest in de strijd tegen de Syrische president Assad en Islamitische Staat, zegt Slijper: de VS schakelden toen bedrijven op de Balkan in, om ‘relatief goedkoop en makkelijk te opereren spullen te kopen en die door te sluizen naar oppositiegroepen’. En: ‘Het is op z’n zachtst gezegd bijzonder dat een woud aan transportbewegingen wordt opgezet om de uiteindelijke bestemming voor deze wapens te maskeren, door landen die zich hebben gecommitteerd aan het wapenhandelsverdrag, dat transparantie eist.’
Slobodan Tešić is als ‘twee handen op één buik met Marc Morales’, zegt Slijper. ‘Ze zijn elkaars tegenhangers, zodat er officieel geen overheid aan te pas hoeft te komen. Ze regelen het, en Morales zorgt ervoor dat het bij de Amerikanen terechtkomt. Wat de Amerikanen ermee doen, dat is aan hen, maar uiteraard weet iedereen dat het naar Oekraïne gaat.’ Dit soort bedrijven ‘geniet volledige staatsbescherming’ en fungeert ‘als schaamlap’ voor overheden die ‘zaken moeten regelen die ze officieel moeilijker kunnen doen’.
‘Als je alle schandalen ziet, bijvoorbeeld waarbij Servische wapens voor Burkina Faso bij jihadistische groepen terechtkwamen, de Servische wapens die in Myanmar, Syrië, Jemen en Kameroen worden gezien, dan lijkt het erop dat Servië geen enkele controle heeft over de wapenexport, of dat niet wil hebben’, zegt Frank Slijper. Maar ook het Westen draagt schuld. Hij wijst naar Bulgarije (vooral voordat het land bij de EU kwam) en naar Servië (in de wachtkamer van de EU). ‘Zulke landen zitten in een overgangssituatie en zijn vanuit westers perspectief goed te gebruiken voor dit soort zaakjes, want ze hoeven zelf wat minder verantwoording af te leggen, en dat komt westerse landen, ook Nederland, goed uit.’
‘Wij zouden liever rechtstreeks met overheden zakendoen, zodat zij verantwoordelijk zijn en niet tussenpersonen’, vindt onze overheidsadviseur in Belgrado. ‘Als ze het contract met het eindgebruikerscertificaat schenden, moeten de VN sancties opleggen.’
De oorlog in Oost-Europa verbindt Servische en Amerikaanse wapenhandelaars in een cynisch systeem van winstbejag. Maar ook Rusland pikt een graantje mee. Vorig jaar importeerde Yugoimport 113 zendingen van vijf Russische staatsbedrijven in eigendom van Rostec, met bijna zestien miljard euro de tiende grootste wapenexporteur. Rostec voorzag het staatsbedrijf Yugoimport via dochterbedrijven van motoren, helikopters, navigatieapparatuur, radars, gascontainers en andere producten voor wapenproductie.
Rostec staat onder westerse sancties omdat het het Russische leger bewapent. Directeur Sergey Chemezov, die in 2007 door president Vladimir Poetin werd benoemd, staat ook zelf op de VS-sanctielijst. Chemezov en Poetin kennen elkaar naar verluidt al sinds hun spionagedagen in Oost-Duitsland in de jaren tachtig. De connectie wierp haar vruchten af: Chemezov is nu een van de rijkste Russen ter wereld, aldus occrp.
Yugoimport, Rostec, het Servische ministerie van Defensie, het Amerikaanse ministerie van Defensie en het VS-leger reageerden niet op een interviewverzoek van De Groene. Maar ook al blijft officieel antwoord uit, het is glashelder dat de Servische overheid haar dollars telt. De geopolitieke situatie bood Servië een ‘gouden kans’, bevestigde president Aleksandar Vučić in de Financial Times. De wapendeals vullen de schatkist. Vóór de oorlog in Oekraïne, in 2021, was de Servische wapenindustrie al 1,13 miljard euro waard en dat bedrag steeg rap.
Zulk ‘opportunistisch beleid’ is typisch Vučić, vindt Frank Slijper. Defensieaankopen laten ook zien dat Servië zich graag als onafhankelijk presenteert, om maximale winst te behalen. In april kocht Belgrado ‘peperdure’ Rafale-gevechtsvliegtuigen in Frankrijk, maar ook luchtafweer en drones in China, terwijl Servië ook ‘goede banden’ met landen als Rusland, Belarus en Iran onderhield. Volgens Slijper ‘schaakt Vučić op meerdere schaakborden tegelijk’.
Lees ook:
